• 9 лет ago
• Posted in:Языкознание
• 4 150 views
• 0
• Author: admin
• Tags: къумукъча къумукълар

Бир тайпа сёзлер, къоллана туруп, баш маънасын тас этип къоягъан гезиклер бола. Сонг шолай сёзлер маънасы ювукъ оьзге сёзлеге маънадаш (синоним) йимик къолланып къала. Авуз тилде чи шолай нукъсанлыкълар ёлгъа йиберилегенге уьйренгенбиз, тек норма болгъан адабият-языв тилде де айры-айры сёзлени маъналары тюз къолланмай къалагъаны яман. Мисаллар гелтирип сёйлесек, яхшы.

«Ёлдашны» тергевлю охувчусу тёбенкъазанышлы Забир Девлетов телефондан таба газетибизде бир-бир авторланы макъалаларында айры-айры сёзлер тюз маънада къолланмай къалагъанын эсгерди. Мисалгъа деп, ол жут сёзлени уьчюсюн гелтирди.

1. Ат такъмакъ – ат къоймакъ. Кёбюсю гезиклерде шу эки де сёз тагъым синонимлер, демек, бир маъналы сёз тагъымлар йимик къоллана. Оланы буса башгъа-башгъа маъналары бар. Мисал учун, янгы тувгъан яшгъа ат къоюла: Магьаммат болсун. Йыллар гетип, Магьаммат уста бола яда буту сынып сакъатлана. Шо Магьамматгъа юртлулары Уста Магьаммат яда Акъсакъ Магьаммат десе, «Уста» ва «Акъсакъ» деген тагъылгъан атлар болажакъ: алдагъы атына тагъылып (илинип, байланып, тиркелип) гелеген ат. Демек, «Пеленчеге яш тувгъан, огъар пелен ат такъдыкъ», – десек, тюз болмажакъ, «ат къойдукъ», – десе дурус. Англама тынч болсун учун: къоюлагъан ат – орусча имя, тагъылагъан ат – прозвище.

2. Кёп – хыйлы. Эки де сёз кёп деген маънаны бере буса да, кёп демек хыйлыдан артыкъ. Хыйлыны дазусу болма бола, дазудан оьтсе, о «кёп» бола. Кёпню шолай дазусу ёкъ. Мисал учун: «хыйлы халкъ» десек шо аз тюгюл экенни англайбыз, тек «кёп халкъ» десек, о артыкъ. Шону учун: «Чингисханны асгеринде хыйлы адам болгъан», – дегенден эсе: «… кёп адам болгъан», – десе, къыйышывлу болар. «Кёп» деген сёз «хыйлы» деген сёзню орнунда къолланса ярай, тек «кёпню» орнунда «хыйлы» къоллана буса – бираз къыйышывсуз.

3. Къат – къабат. 

Къат(къатлав) – бир нече бир йимик затланы гьакъында айтылагъанда къоллана. Мисал учун: кёп къатлы уьй. «Къабат» деген сёзню буса маънасы бираз башгъа, о «керен» деген сёзню синоними: бир нече къабат – бир нече керен. Шо себепден «кёп къабатлы уьй» дегенче, «кёп къатлы уьй» демек маъналы болар. «Къабат» деген сёз булан да бир мисал: «Ол магъа этген къуллукъну мен огъар эки къабат этип къайтаражакъман».

Забир Девлетов йимик тергевлю охувчуланы биз сыйлап юрюме герекбиз. Газетибизде «Охувчуну танкъыты» деген рубрика ачма да заман болгъан. Халкъны арасында жанлы тилни журналистлерден де мекенли билегенлер аз тюгюл. Гьалиден 3 йыл алда иш ёлдашым мисгин Магьамматамин Адилхановну эсделигине язгъан макъаламны шулай сёзлер булан битдирген эдим: «Тувгъан гюнюнгде къурдашларынг сени савлугъунгдан аякълар гётердик». Газет чыгъып, экинчи гюн боташюртлу муаллим Камил Моллаев телефондан таба: «Оьлген адамны савлугъундан тюгюл, эсделигинден иче», – деп айып этди. Озокъда, шо мени хатам эди, тек редакцияны жаваплы къуллукъчулары да шону эслемеген. Демек, халкъны сёзюне даим де къулакъ салып турсакъ, ишибиз алгъа юрюжек.

Лакъыр хаталаны гьакъында болгъан сонг, ойлашып, дагъы да биз тюз къолламайгъан бир нече сёзню эсгермекни тийишли гёрдюк. 

Нечев ва нечеси. Къумукъ тилде адамланы гьакъында айтылагъанда санавланы ахыры –ав, -ев булан бите. Предметлени гьакъында айтылагъанда буса, –иси, -юсю, -ысы, -и, -у суффикслер къоллана. Мисал: яшланы бешевю, тек шанжалланы бешиси. Биревлер шо эки де къайданы бузуп, яшланы бешиси яда шанжалланы бешевю деп къоягъан гезиклени эслегенбиз.

Санавланы гьакъында дагъы да мисал. Числительноеден яда кёплюкню англатагъан сёзлерден (хыйлы, кёп, бир нече ва оьзгелери) сонг гелеген существительное гьаман да текликде болма герек. Шо правилону (къайданы) бузагъанлар да кёп. Мисал учун: «Мен къурдашымны гёрмегенли бир нече йыллар бола» яда «Машинни дёрт дёгерчиклери бар», – деме ярамай. Башлапгъы сёз бирден кёп деген англавну берегенге гёре, ондан сонг гелеген сёздеги –лар артыкъ. Болма герек кюю: «Мен къурдашымны гёрмегенли бир нече йыл бола» яда «Машинни дёрт дёгерчиги бар».

Ян – якъ. Экисини де бир нече маъналары бар, тек олар синонимлер тюгюл. Аслу маъналарын гелтирейик. Ян – предметни бир яны болма бола (оьзенни сол яны). Якъ буса – кёбюсю география англав, бир ер (сувукъ якъ). Якъны да, янны да булгъап къоягъанлар кёп. Тюзюн айтса, мени оьзюмню де шоланы маъналарында янгылагъан гезиклерим болгъан.

«Ленин ёлу» (гьалиги «Ёлдаш») газетни редактору Салигь Валиюллаев булан мен 1989—1990-нчы йылларда 10 ай бирге ишледим. Ол магъа эки сёзню тюз маъналарын англатгъаны эсимден таймай. Ойламакъ – ойлашмакъ. Кёплер шо сёзлени бир маънасы бар деп ойлаша. Бир вакъти мен де шолай деп тура эдим. Ойлашмакъ – бир затны гьакъында ой къурмакъ ( орус тилдеги – думать). Ойламакъ – биревню гьайында болмакъ (орусча – проявить заботу). Мисал учун, «Мен сени гьакъынгда ойлашаман», – демек тюз, «ойлайман» деген бусакъ, янгылыш болар эди. «Террорчулар бир гюнагьсыз оьлеген адамланы ойламай», – деп тюз язылгъан, амма «ойлашмай» деген бусакъ, янгылышгъан болар эдик. Шо эки сёзню тюз къолламакъ учун бирдагъы кёмекчи: «ойлашмакъны» алдында «гьакъында» деген союз геле, демек, шо союздан сонг «ойламакъны» язып къоймагъыз.

Салигь Валиюллаевни бирдагъы дарсы учун – саялы деген сёзлени гьакъында болду. 

Учун – яхшы ишни гьакъында айтылагъанда къоллана (орус тилдеги за деген союзгъа ювукъ маънада). Масала: «Сени учун жанымны да аямайман».

Саялы – «болмаса яхшы эди» деген маънаны береген контекстде къоллана (орус тилдеги из-за деген союзгъа ювукъ). Масала: «Сен саялы шу къыйынлыкъгъа тарыдым».

Кёплер, гьатта белгили язывчулар да шо эки сёзню синонимлер йимик гьисаплап къоллайлар. Магьаммат Атабаевни белгили йырын алайыкъ:

Аявлу къызардашлар,

Амалларын аягъан,

Амаллары саялы

Жанын берип къоягъан.

Шаирлеге, айрокъда, Атабаев йимик уллу шаирге кёп зат гечиле.

Оланы янгылышлары сонг-сонг нормагъа айланып къалагъан гезиклер де кёп болгъан. Тек… «Платон мени къурдашым…»

Шу темагъа дагъы да бир-эки мисаллар.

Биревлер гёзню гёзьяшы деп язагъан гезиклер къаршы бола. Масала: гёзюмден гёзьяш агъа, дей. Гёзден гёзьяш акъмай, дагъы не яш акъсын?! Шунда яш-ны алдындагъы гёз артыкъ экени гёрюнюп тура.

Айтар эдим бирисин,

Къарлы тавлар ирисин!

Гёзюнгден акъгъан яшгъа

Къолъявлугъунг чирисин! – 

деген халкъ йырындагъы сёзлерден дарс алайыкъ.

Тюз къолланмайгъан сёзлени мисалгъа гелтирме ярайгъанлары дагъы да кёп бар. 

Ахырда оьзюмню ата юртумну язылышында йиберилеген уллу янгылышны эсгерме сюемен. Адилянгыюрт неге «Адил Янгыюрт» деп эки сёз болуп языла? Солтанянгыюрт (Шавхалянгыюрт, Темиравул, Тотурбийкъала ва башгъалары) – бир сёз, демек, Солтанны (Шавхалны, Темирни, Тотурбийни) аты къоюлгъан юрт (авул, къала). Бий Уцмиев Адилни аты къоюлгъан янгы юртну аты неге айрыча языла? Бир алимге шону сорагъанда, ол: «Юртгъа адамны аты тагъылгъан буса, бирче языла (Солтанянгыюрт), амма юртну атына ону белгиси къошулгъан буса, олар айрыла (Тёбен Къазаныш)», – деп жавап берди ва мени юртумну язылывунда янгылыш йиберилгенине рази болду.

Яда «Къумукъ тилни орфография сёзлюгюн» тизген алимлер Адилянгыюртну атындагъы биринчи сёз белгилевюч тюгюл, адамны аты экенни билмей болгъанмы экен? Тамаша!

Бугюнгю къумукъ тилни алимлери печатдагъы шолай кемчиликлеге байлавлу баянлыкълар бере турса, бары да язагъанлар учун уллу кёмек болар эди. Бизге де оланы ишине сугъулмайлы, оьз ишибизни юрютме рагьат болар эди. 

Алимлер пыса буса, къалгъанлагъа сама къумукъ языв тилибизде бар кемчиликлени гьакъында дискуссия башлама заман гелгени хыйлы бола. Неге уллу ата, уллу ана, яш оьрюм, Таргъу тав, Къумукъ тюз ва оьзге шо тайпа сёзлер бирден-эки къошулуп язылагъан болуп къалды? Школаларда яшлар охуйгъан грамматика терминлер къумукъчагъа айландырылып, тилни уьйренивде яшлагъа тюгюл муаллимлеге де уллу четимлик тувдурду. Неге? Шолай этип, утгъаныбыз бармы? Муаллим деген сёз тилге гийирилген, ону охувчусу муталим ва олар экевю де гьаллашагъан ерни аты мактап болмайлы, школа кююнде къалгъан. Нечик англатма бола?

Янгы къумукъча-орусча, орусча-къумукъча ва орфография сёзлюклерин тизип башлама заман да болгъан. Неге тюгюл, артдагъы сёзлюклерибиз макътардай даражада тюгюл, дагъылары ёкъгъа гёре юрютюп турабыз.

Тилибизни гьалына байлавлу соравлар дагъы да кёп бар. Къумукъ тилни алимлери ва тилин сюеген, билеген касбучулар ва охувчулар шо гьакъдагъы оьзлени пикруларын айтар бугъай.

Рашит Гьарунов

Related posts: