Loading ...
KUMUK KAHRAMAN SULTAN-MAHMUD (SULTAN MUT): ONUN FAALİYETLER VE MİRASI
Sultan-Mut
Sultan-Mahmud (ayrıca Rus belgelerinde Sultan-Mut, Sultan-Magomed, Saltamamut olarak geçiyor 1560—1643)-Kumukların kahramanı ve dönemin Endirey hükümetinin hukümdarı. Sultan-Mahmud 1580’ li yılların son döneminde üvey kardeşlerine karşı üstünlüğü kazanmasıyla ve Endirey bölgesinin kendi hükümetinin merkezi yapmasıyla tarih sahnesine adını yazdırarak çıkmıştır.Kardeşler arasındaki husümetin nedeni ise, Soltan-Mahmud’un, Çopan Şavhal (Kumukların Hükümdarı) ve Kabartey ileri gelen Özdenlerinden Hatu Anzorov’un yeğeni ile eşitsiz evlilikten olmasıydı. Bu tür evliliklerden olanlara ‘‘Çanka’’ adı verilir ve ‘‘ Bey adetleri’’ ne göre bunlar miras hakklarında bulunamazlar .
Bununla birlikte göz arda edilmemesi gereken, Çanka’lardan olan Hatu’un Kırım Hükümdarı ile akraba olduğudur , çünkü Hatu’nun kızı Kırım Hanı ile evliydi. 1603—1604 yıllar arasında Tarğu Şavhalığında kargaşaların olduğunu casus teşkilatından aldığı bilgilere dayanarak Çar Godunov kendi kuracağı Godunov hanedanın hızlı bir şekilde otorite kazanmasını sağlamak için Küzey Kafkasya’daki bu karaşadan faydalanması gerekiyordu. Bu yüzden 1604 yılında Terek bölgesine ileri gelen Buturlin, Pleşeyev ve Koltsov-Mosalski askeri valilerinin komutası altında silahşör ordu gönderir. Rus askerlerinin işgali sırasında Soltan-Mut Şemahide Osmanlı imparatorluğundan yardım birlikleri beklemekteydi. Fakat Osmanlıların , Sefevi askerlerine karşı geri çekilmelerine görünce Kahetya’nın başkenti Zagemi şehrinin ablukası için sefer düzenler.
Abluka almasına rağmen şehri ele geçirmeyi başaramamış ise de askeri mühimmat ve ganimet elde etmiştir ve böylelikle hızlı ve riskli bir manevraya karar verir.Kahetya’dan çıkarak Büyük Kafkas dağlar zinciri üzerinden Küzey Kafkasya’daki akrabaları ve dostları olan Kabardey Hükümdarların yanına gider. Soltan-Mut burdaki Hükümdarlardan Kaziy ve Şoloh’u, Dağıstan’da, Çarlık Rusya birliklerine karşı savaşanlara yardım da bulunması için ikna etmiş ayrıca bunula da kalmayım Kırım hanlığının Kuban bölgesi ve küçük Nogay ordusunun vasalı olan Kazi-Gereyi de yardım da bulunması için ikna etmiştir.
Azerbaydjan bilim adamı , şair ve yazar Abbas-Kuli Bakihanov’a göre askeri birlikler Soltan-Mut komutası altında toplanmıştır. Aynı şekilde Bakihanov ve Hasan Alkadari iddialarına göre Soltan-Mut 13 bin asker toplayabilmiş , fakat Kabartey hanlıklarında iç karışıklıklar söz konusu iken böyle bir askeri birliğin Kumukiya’ya yardıma (Dağıstan – KUMUKİA) sefkedilmesi de bir soru işareti doğurur.
Soltan-Mut’un burdan toplayabildiği askeri sayısı yanıltıcıdır ve bu sayı büyük olasılıkla 2-3 kat abartılıdır.Toplanan ordu sadece Kabarteylerden ibaret olmayıp aynı zamanda Kuban bölgesi Nogayları, Kırım Tatarları, Çerkezler ve Kumuklarla aynı soydan olan Karaçay-Balkarlar da bulunmaktaydı.Kumukiya’ya dönen Soltan-Mut kendi ordusunu yerel beylerin birlikleriyle birleştirmekle Tarğu duvarları altında savaş başlamış olur. Kumuk ordusu , Derbent’deki Osmanlılardan ödünç aldığı top makinelerini kullanarak hücüm eder ve kenti ele geçirmek ister ,
Kırım Tatarlarıyla savaşarak tecrübe kazanan Rus voyevodları bu hücüma karşı başarı sağlamışsada tez yada geç Kumuklar hedeflerine ulaşacağını anlayıp kalan asker sayısını korumak için baş voyevod İvan Baturlin , geri çekilme kararını alır. Başında Soltan-Mut ve I.Adil-Gerey Tarkovski olmak üzere Kumukiya’nın Kurtuluş ordusu, Rus ordusunun arkasına düşer ve Karaman bölgesindeki Şura-Özen nehrinin yakınlarında yakalar. Dağıstan kütüphanesindeki eskilere dayanan kitapta İmam Şamilin naibi olan Agali’den Said’e hicra tarihi 1014 y. (1605) ait not bulunmaktadır ve bu notda şöyle yazılmaktadır : ‘‘ Başında Soltan-Mahmut ve Adil-Gerey Tarkovski olmak üzere Dağıstan ordusu, Çarlık ordusunu Tarğu ve Kğazi-Yurt etraflarında çevreledi ve burda çok korkuç bir savaş gerçekleşti. Bu savaşta, şans Ruslardan yana değildi çünkü Ruslar 7 bin askerini ve Voyevodları Buturlin ie Pleşeyevi kaybetti.’’ XIX yüz yılında yaşayan Soltan-Ali Debirov’un sözlerine göre : ‘‘ Ölen Rusların vücudları Karaman denilen hazar denizi ve eski Sulak nehrinin yakınlarında bulunan savaş sahasında kaldı, ve hala (XIX yüz yılın ikinci yarısı) kumlu toprakta kemikleri görünmektedir’’.
Hemen hemen en ünlü Rus tarihçilerinden Karamzin muharebe ile ilgili şöyle yazmıştır; ‘‘Bu muharebe, kazananlar için şanlı olsa da kaybedenler için talihsiz olmuştur ,çünki biz 6 binden 7 bine kadar askerimizi ve 118 yıllığına bölgedeki hakimiyetimiz kaybettik’’. Çarlık ordusunun Karaman Savaşındaki kayıpları Terek ve Kavkasya bölgesindeki otorite kaybetmesine neden oldu. Kumuklar taradından Çarlık Rusya’ya ait Koysu üstünü ele geçirdikten sonra bölgedeki Çarlık yönetim Sunja üstünü yakarak Terek kalesine yerleşir. Sultan-Mut sadece yetenekli komutandan ziyade aynı zamanda organize konusuna son derece hakim ve başarılı bir politikacıydı. Bölgenin ekonomik refahını kalkındırmak için iç ve dış ticaret , hayvancılık, ziraat konusunda halkını teşvik edecek yaptırımlarda bulunmuştur. 1860 Toprak denetleme komisyonu tasdiknamesine göre , Guen aşiretinin reisi olan Djanakay Asanov, Toprak denetleme komisyonuna verdiği ifadeye göre , Soltan-Mut’un despot olmadığını ,kenidisi ve kendisinden gelenlerde tüm anlaşmazlıkları ‘‘Özdenlerin’’ arasında oy birliğiyle çözüldüğünü belirtmiştir. Endirey , Soltan-Mut zamanında gelişen büyük bir şehir haline dönüşmüştür. Ünlü Endirey şairi yazar ve tarihçisi Adil-Gerey İsmailov’a göre Soltan-Mut’un hüküm sürdüğü hudut ‘‘Çumlu’dan , günümüzdeki Çar yolu diye bilinen yolun aşağasında Güyen-er diye bilenen yere kadar ulaşıyordu’’ .
Aynı zamanda Aksay,Karlan-Yurt, Bamat-Yurt, Botaş-Yurt,Aznavur-aul,Salat-Yurt, Soltan-Yurt, Tonay-Yurt,Soltaneevo, Çeriv-Kala , Bavtugay (Guyen-Kala),Karagaç , Kostek köyleri Soltan-Mut döneminde ortaya çıkmış ve genişlemiştir. XVII asrında güzelliği ve büyüklüğünden dolayı Endirey için ‘‘Yartı İstambul’’ (Yarım İstanbul) adı verilmiştir. Soltan-Mut döneminde islam dininin diğer Kafkasya bölgelerine ( Çeçenistan,Çerkesler,Karaçaylar ve Balkarlar) yayılması için alimler yetiştirilmiş. 1636 yılında Mekkeye hac yapmasına, islam dinin yayılmasındaki rölüne bakarak kendisin de ne kadar imanlı olduğunun kanaatine varabiliriz Endirey hükümdarın en sıcak ilişkileri Kırım Hanlığı ve Nogay beyleri ile tutmuştur.Yukarıda Kırım Hanlığı ile olan ilişkisinden bahsetmiştik. 1635 yılında Soltan-Mut , Nogayların Hükümdarı Can-Muhammed ve onun teşkilatındaki beylere hitap ve tavsiyede bulunarak ‘‘ Babanız İsmail benim dostum idi ve bizler kardeştik , bize ve dağlara yakın olun ki düşmanlarımıza karşı daha güçlü olabilelim’’ . Nogaylar doğuda Kalmıklar karşı maruz kaldıkları zaman , Soltan-Mut yardım edebileceğine dair teklifleri, kardeşlik bağının yüksek olduğunu göstergesidir. Yaşamın son yıllarında Soltan-Mut Küzey Almanya’daki Holstein Dükalığı ili dostluk ve ticari anlaşması yapmıştır ki iki egemen devletin ekonomik ve politik ittifak anlamına geliyordu. Endirey Hanlığının daha da güclenerek büyümesini Soltan-Mut’un küçük oğlu Kazan-Alp sağlamıştır fakat ondan sonraki dönemde iç kargaşalar nedeniyle küçük hükümdarlıklar haline gelerek I Petro askerlerine kolaylık sağlanmıştır.
Fazil Tonay